Przepisami obecnie traktującymi o możliwości odwołania dyrektora szkoły jest art. 66 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (t.j. Dz. U. z 2018 r. poz. 996 z późn. zm.). Ustawodawca wskazał w nim, iż  organ, który powierzył nauczycielowi stanowisko kierownicze w szkole lub placówce, odwołuje nauczyciela ze stanowiska kierowniczego w razie:

a) złożenia przez nauczyciela rezygnacji, za trzymiesięcznym wypowiedzeniem,

b) ustalenia negatywnej oceny pracy lub negatywnej oceny wykonywania zadań wymienionych w art. 57 ust. 2 w trybie określonym przepisami w sprawie oceny pracy nauczycieli – bez wypowiedzenia,

c) złożenia przez organ sprawujący nadzór pedagogiczny wniosku, o którym mowa w art. 56 ust. 3 ustawy prawo oświatowe.

Natomiast w przypadkach szczególnie uzasadnionych, po zasięgnięciu opinii kuratora oświaty, a w przypadku szkoły i placówki artystycznej oraz placówki, o której mowa w art. 2 pkt 8 ustawy prawo oświatowe, dla uczniów szkół artystycznych prowadzonej przez jednostkę samorządu terytorialnego – ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, może odwołać nauczyciela ze stanowiska kierowniczego w czasie roku szkolnego bez wypowiedzenia.
 

Nie ulega wątpliwości, że art. 66 prawa oświatowego, który określa przesłanki odwołania nauczyciela ze stanowiska kierowniczego (dyrektora, wicedyrektora lub innego stanowiska kierowniczego) w szkole lub placówce publicznej w sposób wyczerpujący (tak trafnie M. Pilich [w:] M. Pilich, A. Olszewski, Prawo oświatowe oraz przepisy wprowadzające. Komentarz, Warszawa 2017, uw. 2 do art. 66) – ma stwarzać gwarancje dla stabilności stosunku zatrudnienia nauczycieli na takich stanowiskach. Zatem musi być on zarówno przez organy decydujące, jak i przez organy nadzorujące, a także sprawujące kontrolę legalności decyzji podejmowanych w tym zakresie (również przez właściwe sądy), traktowany ze szczególną uwagą. Jeśli bowiem ustawodawca stwarza dla pewnych wyraźnie określonych grup pracowników (w tym przypadku: nauczycieli) szczególne i dosyć rygorystyczne gwarancje, to rzeczą organów kontroli prawnej jest dołożenie wszelkich starań, by gwarancje te stały się rzeczywiście funkcjonujące w praktyce (por. wyrok SN z 09.12.2003 r., I PK 103/03, OSNP 2004, nr 21, poz. 371).
 

Pozbawienie stanowiska dyrektora szkoły może się bowiem wiązać nie tylko z problemami natury finansowej, lecz także organizacyjnej, a nawet osobistej w stosunku do organu prowadzącego dokonującego odwołania.

Roszczenia odwołanego dyrektora szkoły są wielopłaszczyznowe. Wynika to z faktu złożonej natury samego aktu zatrudnienia na to stanowisko i tym samym, zakończenia bytności uprzednio powołanej osoby na stanowisku dyrektorskim.

PŁASZCZYZNA – ROSZCZENIA MAJĄTKOWE

Jedną z płaszczyzn, gdzie odwołany dyrektor może realizować swoje roszczenia, jest sąd pracy. Bez wątpienia spory o roszczenia ze stosunku pracy nauczycieli, a zatem także dyrektorów, rozpatrują sądy pracy (art. 91 c ust. 2 KN). Roszczenia dyrektora z zakresu prawa pracy, można podzielić rozróżniając podmioty biernie legitymowane w procesie. Pozwanymi mogą być: pracodawca oraz jednostka samorządu terytorialnego.
 

Jeżeli chodzi o roszczenia stricte pracownicze, to pozwanym, czyli pracodawcą, będzie np. Szkoła/Zespół Szkół. Mimo, że organem dokonującym aktu pozbawienia stanowiska jest organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego (art. 66 ust. 1 w zw. z art. 29 ust. 1 pkt 2 prawa oświatowego). Od Pracodawcy (co jest w zasadzie zgodną linią w orzecznictwie Sądu Najwyższego przykładowo: Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z 10 stycznia 2003 r., sygn. akt I PK 74/2002; Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 3 lutego 1993 r., sygn. akt I PZP 71/92; Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 9 maja 1997 r., sygn. akt I PKN 138/97), powód – czyli odwołany dyrektor szkoły – może dochodzić wyłącznie odszkodowania w wysokości wynagrodzenia za czas, do upływu którego umowa miała trwać, nie więcej jednak niż za 3 miesiące (per analogiam do art. 50 § 3 i 4 kp w zw. z art. 42 § 2 kp).

W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, iż wprawdzie odwołanie ze stanowiska dyrektora szkoły nie stanowi wypowiedzenia warunków pracy i płacy, ale jednocześnie przyjmuje się, że jest to czynność prawna w wysokim stopniu zbliżona do wypowiedzenia zmieniającego z art. 42 § 2 kp. Jednocześnie należy zauważyć, że odwołany z tej funkcji nauczyciel w dalszym ciągu pozostaje nauczycielem mianowanym i nie dochodzi do rozwiązania stosunku pracy. Ponieważ przepis art. 66 ustawy prawo oświatowe nie reguluje ewentualnych roszczeń, należy ich poszukiwać w innych normach prawnych.
 

Art. 91 c ust. 1 KN wskazuje, iż należy rozwiązania poszukiwać w kodeksie pracy. Do tego samego wniosku należy dojść stosując art. 5 kp, nakazujący w zakresie nieuregulowanym przepisami szczególnymi stosować kodeks pracy do określonej kategorii pracowników. Z norm kodeksu pracy, ze względu na zasadniczą różnicę w charakterze instytucji, nie mogą być stosowane przepisy dotyczące odwołania kierownika zakładu pracy (art. 68 kp i nast.), a w szczególności art. 69 kp wyłączający roszczenia o przywrócenie do pracy (uznanie wypowiedzenia za bezskuteczne) lub o odszkodowanie w razie wypowiedzenia umowy o pracę. O wiele bardziej zbliżony charakter mają unormowania dotyczące wypowiedzenia zmieniającego i przewidujące roszczenia o uznanie wypowiedzenia za bezskuteczne, przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach lub o odszkodowanie (art. 42 § 1 i art. 45 kp). Za stosowaniem tych norm wskazuje także wprowadzenie wyraźnie instytucji odwołania nauczyciela z funkcji dyrektora za wypowiedzeniem. Zważyć jednak należy, że dotyczą one umowy o pracę na czas nieokreślony. Tymczasem, powierzenie funkcji dyrektora szkoły następuje na czas określony. Wobec tego należało uznać, że najbardziej zbliżona sytuacja w zakresie roszczeń pracowniczych, pozwalająca na wypełnienie omawianej luki prawnej, występuje przy umowie na czas określony i jest unormowana w art. 50 § 3 i 4 kp. Zgodnie z tymi przepisami w przypadku, gdy wypowiedzenie umowy zawartej na czas określony nastąpiło z naruszeniem przepisów prawa, pracownikom przysługuje wyłącznie odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za czas, do upływu którego umowa miała trwać, nie więcej jednak niż za trzy miesiące.
 

Jednocześnie, skoro roszczenia odwołanego dyrektora są roszczeniami z zakresu prawa pracy, a odwołanie nauczyciela ze stanowiska dyrektora szkoły jest czynnością prawa pracy, zmieniającą treść stosunku pracy, w konsekwencji akt odwołania nauczyciela ze stanowiska dyrektora szkoły ma naturę prawną czynności prawa pracy, gdyż w zasadniczy sposób modyfikuje nauczycielski stosunek pracy przez pozbawienie nauczyciela funkcji kierowniczej (stanowiska dyrektora określonej szkoły). Nie może więc, według orzecznictwa sądów pracy, budzić żadnych wątpliwości, że odwołanie ze stanowiska dyrektora szkoły stanowi jednostronną zmianę warunków pracy lub płacy i to dla niego niekorzystną. Zmiana ta dotyczy treści stosunku pracy nauczyciela pełniącego funkcję dyrektora szkoły, gdyż pozbawia go funkcji i uprawnień organu zarządzającego szkołą (art. 31 kp) oraz w istotny sposób uszczupla należne mu wynagrodzenie za pracę, pozbawiając go dodatku funkcyjnego. Jednocześnie skoro prawo pracy w sposób całkowity reguluje wysokość roszczeń i jest brak luki prawnej, aby móc posiłkowo stosować kodeks cywilny i żądać pełnego odszkodowania za cały okres do upływu kadencji na stanowisku dyrektora szkoły (vide: Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z 10 stycznia 2003 r., sygn. akt I PK 74/2002; Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 14 listopada 1996 r., sygn. akt I PKN 17/96; Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 3 lutego 1993 r., sygn. akt I PZP 71/92).

Należy wskazać w tym miejscu, iż przyznanie dodatku funkcyjnego dla osoby powołanej na stanowisko dyrektora szkoły jest obligatoryjne. Inna sytuacja jest w przypadku dodatku motywacyjnego, gdzie jest to składnik wynagrodzenia uznaniowy, którego warunki przyznania dla dyrektorów szkół oraz jego częstotliwość reguluje regulamin wynagradzania. Dopuszczalność wskazywania kryteriów
w przypadku przyznawania dodatków motywacyjnych w uchwale stanowiącej akt prawa miejscowego, potwierdził wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 22 października 2008 r., w sprawie o sygn. akt IV SA/Wr 282/2008, gdzie Sąd wskazał, iż niedopuszczalne jest uzależnianie wysokości dodatku funkcyjnego dla dyrektora szkoły od czynników wymienionych w uchwale, co może nastąpić przy określaniu dodatku motywacyjnego lub nagrody.

W części orzecznictwa przyjmuje się, iż możliwe jest dochodzenia odszkodowania przez odwołanego dyrektora powyżej 3-miesięcznego wynagrodzenia w celu zaspokojenia poniesionej szkody w całości, lecz z tym zastrzeżeniem, iż podmiotem biernie legitymowanym będzie tu jednostka samorządu terytorialnego, której organ który dokonał odwołania. Takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych w orzeczeniu z dnia 19 maja 2009 r., w sprawieo sygn. akt II PK 288/2008. Wyrok ten dotyczył stanu faktycznego w którym dyrektor szkoły został odwołany bez wypowiedzenia, stąd powód swoje roszczenia wywodził z art. 58 kp w zw. z art. 300 kp.
 

Sąd, stwierdzając w tezie, iż odpowiednie stosowanie art. 45 § 2 kp w zw. z art. 471 kp do dyrektora szkoły odwołanego na podstawie art. 38 ustawy o systemie oświatowym nie uzasadnia ograniczenia odszkodowania do wysokości 3-miesięcznego dodatku funkcyjnego (obecnie art. 66 ustawy prawo oświatowe). Sąd swoje stanowisko uzasadniał w ten sposób, iż odszkodowania, o których mowa w przepisach art. 471 kp, art. 50 § 3 i 4 kp i art. 58 kp, nie są powiązane z rzeczywistą szkodą i przysługują niezależnie od jej wystąpienia. Przykładem tego może być obowiązek wypłaty odszkodowania z tytułu nieuzasadnionego rozwiązania umowy o pracę za wypowiedzeniem, chociaż pracownik, podjąwszy natychmiast inną pracę, ani jednego dnia nie pozostawał bez pracy, a jego zarobki związane z nowym zatrudnieniem są wyższe niż te, które osiągał u poprzedniego pracodawcy. Takie rozumienie funkcji odszkodowania przysługującego na podstawie art. 58 kp przedstawił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 listopada 1981 r. I PR 91/81 (OSNCP 1982/5-6 poz. 81) oraz z dnia 29 maja 1987 r. I PRN 24/87 (Służba Pracownicza 1998/2 str. 26). Tak rozumianej funkcji odszkodowania nie zakwestionował także Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 27 listopada 2007 r. SK 18/2005 (OTK ZU 2007/10A poz. 128) podkreślając, że wystąpienie szkody, rozumianej jako uszczerbek w prawnie chronionych dobrach pracownika, a także jej ewentualna wysokość, nie stanowią przesłanek powstania tego roszczenia i nie mają wpływu na jego wysokość.

Trybunał Konstytucyjny w ww. orzeczeniu, prowadząc rozważania, stwierdził, iż mimo że art. 58 kp expressis verbis określa roszczenie majątkowe przysługujące pracownikowi w razie niezgodnego z prawem rozwiązania stosunku pracy bez wypowiedzenia jako „odszkodowanie”, jego charakter prawny nie jest bezsporny. Podstawą istniejących w tej mierze wątpliwości jest fakt, że wystąpienie szkody, rozumianej jako uszczerbek w prawnie chronionych dobrach pracownika, a także jej ewentualna wysokość, nie stanowią przesłanek powstania tego roszczenia i nie mają wpływu na jego wysokość. W związku z tym roszczenie należne pracownikowi na podstawie art. 58 kp określa się w orzecznictwie i literaturze jako „odszkodowanie ustawowe”. W tym kierunku wypowiedział się m.in. Sąd Najwyższy w wyrokach z 17 listopada 1981 r. I PR 91/81 (OSNCP 1982/5-6 poz. 81) i 29 maja 1987 r. I PRN 24/87 Służba Pracownicza 1988/2 str. 26). Za słuszny należy jednak uznać pogląd uznający je za roszczenie majątkowe sui generis, u którego podstaw – obok funkcji kompensacyjnej – leży również funkcja socjalna i represyjna (zob. Ł. Pisarczyk, Odszkodowanie z tytułu wadliwego wypowiedzenia lub rozwiązania umowy o pracę przez pracodawcę, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2002/8 str. 18). Fakt, że w toku dalszych rozważań to świadczenie jest określane jako odszkodowanie, jest wynikiem stosowania konwencji terminologicznej przyjętej przez ustawodawcę, a nie analizy jego charakteru prawnego.
 

W dalszej części rozważań Trybunał wskazał, iż stwierdzenie „ustawowego” charakteru odszkodowania z art. 58 kp pociąga za sobą dwie istotne konsekwencje. Po pierwsze – pracownik znajduje się w korzystnej sytuacji dowodowej. Odmiennie niż na gruncie art. 415 lub art. 471 kc, nie musi on bowiem udowadniać przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej pracodawcy (kwestia szkody; zdarzenia, z którego szkoda wynikła, i związku przyczynowego pomiędzy tym zdarzeniem a szkodą), a jedynie wadliwość rozwiązania umowy o pracę. Po drugie – ponieważ roszczenie to przysługuje niezależnie od wysokości szkody doznanej przez pracownika, nie ulega zmniejszeniu o wartość innych świadczeń zapewniających utrzymanie w okresie pozostawania bez pracy (np. zasiłek; zob. wyrok SN z 29 maja 1987 r. I PRN 24/87 Służba Pracownicza 1988/2 str. 26), nawet w sytuacji, gdy niezwłocznie po wadliwym rozwiązaniu stosunku pracy pracownik podjął zatrudnienie u innego pracodawcy, uzyskując tym samym określone dochody i minimalizując wysokość doznanej szkody. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, iż interpretacja, jaką przyjął Sąd Najwyższy orzekając, iż roszczenie z art. 58 kp wyczerpuje w całości wszelkie roszczenia pracownicze, jest niezgodna z Konstytucją, stwierdzając jednocześnie, iż możliwa jest inna interpretacja, która byłby zgodna z wzorami konstytucyjnymi. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego punktem wyjścia powinno być stwierdzenie, powszechnie przyjmowane w dotychczasowym orzecznictwie sądów i doktrynie prawa, że „odszkodowanie”, o którym mowa w art. 58 kp, nie jest odszkodowaniem sensu stricto, mającym na celu wyrównanie szkody wyrządzonej pracownikowi przez bezprawne rozwiązanie z nim umowy o pracę bez wypowiedzenia. Jest ono sui generis świadczeniem majątkowym, pełniącym funkcję sankcji („ustawowej kary pieniężnej”) wobec pracodawcy za bezprawne działanie, a w pewnych tylko sytuacjach de facto także funkcję odszkodowania lub zadośćuczynienia. Należy więc stwierdzić, że sprawa naprawienia szkody wyrządzonej pracownikowi przez sprzeczne z prawem rozwiązanie z nim umowy o pracę nie została w art. 58 kp ani w innych przepisach prawa pracy wyczerpująco uregulowana. W związku z tym, na podstawie art. 300 kp, należy w tym zakresie stosować odpowiednio właściwe przepisy kodeksu cywilnego, w szczególności art. 415 kc i n. lub art. 471 kc i n. W celu usunięcia stanu niekonstytucyjności nie jest zatem wymagana interwencja ustawodawcy, a jedynie zmiana dotychczasowej linii orzeczniczej.
 

Reasumując – według sądów pracy, stosunek powierzenia nauczycielowi stanowiska dyrektora szkoły polega na okresowym objęciu i sprawowaniu kierowniczego stanowiska pracy o zdecydowanie pracowniczej naturze prawnej, chociaż szkoły (także niepubliczne) realizują publicznoprawne zadania dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze. Kierowniczy stosunek pracy w oświacie polega i wymaga wykonywania obowiązków pracowniczych także i przede wszystkim przez zatrudnionych na kierowniczych stanowiskach pracy dyrektorach szkół. W konsekwencji spory o roszczenia wynikające z pracowniczej natury prawnej stosunków pracy nauczycieli, w tym dyrektorów szkół zatrudnionych na podstawie przepisów ustawy prawo oświatowe oraz przepisów Karty Nauczyciela, które bez wątpienia są normami prawa pracy, na których podstawie jest realizowany stosunek zatrudnienia dyrektora szkoły, mają dominujący charakter pracowniczy, oparty i wynikający z jednolitego nauczycielskiego stosunku pracy. W konsekwencji spory ze stosunku zatrudnienia dyrektora szkoły powinny podlegać jednolitej kognicji sądów pracy. Nauczyciel, któremu powierzono stanowisko pracy dyrektora szkoły, sprawuje kierownicze stanowisko pracy w szkole w ramach nauczycielskiego stosunku pracy, w szczególności nabywa (uzyskuje) z mocy samego prawa kierowniczy status podmiotu uprawnionego do dokonywania za szkołę (pracodawcę) czynności w sprawach z zakresu prawa pracy, w tym wynikające z Karty Nauczyciela (art. 31 k.p. w związku z art. 91c ust. 1 Karty Nauczyciela), jest wynagradzany oraz korzysta z innych nauczycielskich świadczeń pracowniczych określonych przepisami prawa pracy.

Powierzenie nauczycielowi stanowiska dyrektora szkoły lub odwołanie go z tej funkcji kierowniczej funkcji oraz ustalanie warunków płacowych na kierowniczym stanowisku pracy dokonuje się na podstawie klasycznych (typowych) czynności prawa pracy, dotyczących zatrudniania dyrektora szkoły w ramach nauczycielskiego stosunku pracy na kierowniczym stanowisku pracy. Wymienione akty (czynności) podejmują wprawdzie ustawowo wskazane podmioty prawa, które w sferze zatrudnienia (powierzenia kierowniczego stanowiska pracy i określania warunków pracy lub płacy) bądź odwołania ze stanowiska dyrektora szkoły, nie działają, jako organy publicznej administracji samorządowej, ale reprezentują pracodawcę, bo w imieniu szkoły i z mocy prawa (art. 31 k.p.) dokonują określonych czynności prawa pracy wobec jej dyrektora, który w stosunkach prawnych ze szkołą nie może reprezentować „sam siebie”. W konsekwencji i w szczególności, spory wynikające z takich czynności prawa pracy, podejmowanych przez organ zarządzający szkoła, prowadzi pracownik (dyrektor szkoły) przeciwko pracodawcy (wyłącznie biernie legitymowanej szkole) także wtedy, gdy sporne czynności ze sfery pracowniczego stosunku pracy dyrektora szkoły wydał (w formie decyzji lub zarządzeń) organ zarządzający szkołą, który działa w imieniu, na rzecz i ryzyko tego pracodawcy (art. 31 k.p.).

Należy przyznać, iż ani przepisy ustawy prawo oświatowe, ani przepisy Karty Nauczyciela nie normują uprawnień ani roszczeń przysługujących nauczycielowi w razie odwołania ze stanowiska kierowniczego (dyrektora szkoły), ani terminów ich dochodzenia. Z tej przyczyny w nieuregulowanym w wymienionych ustawach zakresie rozstrzygania sporów o powierzenie stanowiska dyrektora szkoły, ustalenie lub zmiany warunków jego pracy lub płacy, bądź odwołanie dyrektora szkoły z kierowniczego stanowiska pracy, dochodzi do posiłkowego i odpowiedniego stosowania przepisów Kodeksu pracy (art. 5 kp lub art. 91c ust. 1 Karty Nauczyciela) o uprawnieniach pracownika z tytułu nieuzasadnionego lub niezgodnego z prawem rozwiązania lub wygaśnięcia umów o pracę (art. 264-265 kp) (vide: Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 13 marca 2014 r., I PK 219/2013).
 

PŁASZCZYZNA – ROSZCZENIA ADMINISTRACYJNE

W aktualnym orzecznictwie sądowo-administracyjnym przyjmuje się jednolicie, że akt (uchwała, zarządzenie) organu samorządu terytorialnego w sprawie odwołania ze stanowiska dyrektora szkoły jest zaskarżalnym do sądu administracyjnego „aktem podjętym w sprawie z zakresu administracji publicznej” w rozumieniu art. 101 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym odpowiednio: art. 87 ust. 1 ustawy o samorządzie powiatowym) i art. 3 § 2 pkt 6 prawo postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Zostało to już przesądzone pod rządem ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty – na tle jej art. 38 (por. uchwała NSA(7) z 16.12.1996 r., OPS 6/96, ONSA 1997, nr 2, poz. 48, a także wyroki NSA: z 22.06.2005 r., I OSK 296/05; z 12.08.2010 r., I OSK 817/10; z 08.02.2011 r., I OSK 1362/10; z 08.02.2013 r., I OSK 2641/12; z 19.03.2013 r., I OSK 2475/12; z 04.01.2017 r., I OSK 800/16; wyroki dostępne w Centralnej Bazie Orzeczeń Sądów Administracyjnych, http://orzeczenia.nsa.gov.pl, dalej w skrócie „CBOSA”) i wejście w życie ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe z jej art. 66 stanowiącym odpowiednik art. 38 ustawy o systemie oświaty., niczego w tej kwestii nie zmieniło. Odwołanemu dyrektorowi szkoły przysługuje również wniesienie skargi do wojewódzkiego sądu administracyjnego, bowiem nie ma wątpliwości, iż odwołany dyrektor ma we wniesieniu skargi interes prawny. Obecnie nie kwestionuje się już w orzecznictwie sądowym posiadania legitymacji do wniesienia skargi na akt organu samorządu terytorialnego w przedmiocie odwołania ze stanowiska dyrektora szkoły przez osobę odwołaną z tego stanowiska (por. np. wyroki NSA: z 18.07.2006 r., I OSK 648/06; z 26.07.2007 r., I OSK 237/07, z 18.04.2008 r., I OSK 86/08; z 09.12.2008 r., I OSK 637/08; z 04.01.2010 r., I OSK 939/09; z 14.12.2017 r., I OSK 2090/17 – dostępne w CBOSA). Podnosi się przy tym zgodnie, że możliwość dochodzenia przez odwołanego dyrektora szkoły roszczeń w postępowaniu przed sądem powszechnym w żaden sposób nie koliduje, a tym samym nie wyklucza prawa do zaskarżenia przedmiotowego aktu do sądu administracyjnego (zob. wyrok NSA z 04.01.2010 r., I OSK 939/09, CBOSA). Ustawa z dnia 7 kwietnia 2017 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania administracyjnego i niektórych innych ustaw miała na celu przede wszystkim usprawnienie i przyspieszenie procedur administracyjnych. Wprowadzone przez nią zmiany dotyczą, zasadniczo, postępowań, które zostaną wszczęte po dniu 1 czerwca 2017 r. Nowelizacja m.in. zlikwidowała obowiązek strony wezwania organu do usunięcia naruszenia prawa, który do tej pory był koniecznym etapem, warunkującym możliwość złożenia skargi do wojewódzkiego sądu administracyjnego (WSA) na tzw. inne akty i czynności. Ważne jednak jest to, iż jeżeli akt został wydany przed 1 czerwca 2017 r., zatem zastosowanie znajdują przepisy ustawy Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi oraz ustawy o samorządzie gminnym w brzmieniu sprzed nowelizacji.

Zgodnie z art. 57 ustawy prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, skarga powinna czynić zadość wymaganiom pisma w postępowaniu sądowym, a ponadto zawierać: wskazanie zaskarżonej decyzji, postanowienia, innego aktu lub czynności; oznaczenie organu, którego działania, bezczynności lub przewlekłego prowadzenia postępowania skarga dotyczy; określenie naruszenia prawa lub interesu prawnego.

Jeżeli akt prawny, o którym mowa w art. 3 § 2 pkt 6 prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi wydany zostanie z naruszeniem prawa, to stosownie do art. 147 § 1 prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi sąd uwzględnia skargę, stwierdzając jego nieważność w całości lub w części (tak: Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Rzeszowie z dnia 19 czerwca 2018 r. ,II SA/Rz 403/18; Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Rzeszowie z dnia 15 maja 2018 r., II SA/Rz 150/18; Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 5 kwietnia 2018 r., II SA/Go 153/18).

TERMINY WNOSZENIA ROSZCZEŃ PRZEZ ODWOŁANEGO DYREKTORA SZKOŁY

W judykaturze administracyjnej dominuje przekonanie, że odwołanie dyrektora nie ma natury prywatnoprawnej, ponieważ jest „formą zarządzania szkołą publiczną” objętą zakresem administracji publicznej. To, że takie akty wywołują konsekwencje w sferze prawa pracy oraz nauczycielskich stosunków pracy, ma jedynie ten skutek, że odwołany dyrektor może dochodzić interesu prawnego w sferze stosunków pracowniczych przed sądem pracy.

Co ważne, jeżeli chodzi o terminy skutecznego wnoszenia żądań przez odwołanego dyrektora, płaszczyzna administracyjnych roszczeń nie pokrywa się
z roszczeniami z zakresu prawa pracy. Należy pamiętać, iż odwołany dyrektor może wnosić co do zasady (oczywiście również może być złożony wniosek o przywrócenie terminu np. z powodu choroby, nie pouczeniu o możliwości złożenia odwołania), odwołanie do sądu pracy w terminie 21 dni od dnia otrzymania lub złożenia odwoływanemu dyrektorowi oświadczenia woli (zarządzenia o odwołaniu) w taki sposób że ten mógł zapoznać się z treścią (art. 61 kodeksu cywilnego), o odwołaniu z funkcji dyrektora (art. 264 kp).
 

Jeżeli chodzi o płaszczyznę administracyjną, należy wskazać, iż aby osiągnąć cel, jakim jest wyeliminowanie zarządzenia z obiegu prawnego w drodze stwierdzenia nieważności, należy stosować się do terminów z art. 53 § 2a ustawy prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, skargę można wnieść w każdym czasie, lecz należy mieć na względzie art. 94 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym odpowiedniki: art. 82 ust. 1 ustawy o samorządzie powiatowym, czy art. 83 ust. 1 ustawy o samorządzie wojewódzkim), w którym ustawodawca wskazuje, że sąd nie stwierdzi nieważności zarządzenia o odwołaniu, jeżeli upłynął rok od dnia jego podjęcia (wyjątkiem jest uchybienie obowiązkowi przedłożenia zarządzenia w terminie). Po upływie tego terminu sąd administracyjny orzeka o jego niezgodności z prawem. Skutkiem takiego orzeczenia jest utrata mocy prawnej przez akt. Oznacza to, że uchwała nie jest eliminowana z obrotu prawnego ex tunc, jak w przypadku stwierdzenia jej nieważności, lecz ex nunc, tzn. pozostaje w mocy przez okres od jej wejścia w życie do czasu jej uchylenia przez sąd i do tego momentu wywiera skutki prawne. Zgodnie z art. 53 § 2a p.p.s.a. w przypadku innych aktów, jeżeli ustawa nie przewiduje środków zaskarżenia w sprawie będącej przedmiotem skargi i nie stanowi inaczej, skargę można wnieść w każdym czasie. W zakresie obowiązywania powyższego przepisu mieści się bardzo szeroka kategoria skarg w sprawach, w których przepisy ustaw szczególnych przewidują sądową kontrolę aktów i działań organów administracji publicznej oraz aktów i działań innych podmiotów spoza kręgu organów administracji publicznej, które zostały poddane kontroli sądów administracyjnych na podstawie ustaw szczególnych, jeśli przepisy tych ustaw nie przewidują środków zaskarżenia w postępowaniu, w którym akty te zostały podjęte. Do tej kategorii należy zaliczyć także skargi na akty i czynności, o których mowa w art. 101 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym, art. 87 ust. 1 ustawy o samorządzie powiatowym., art. 90 ust. 1 ustawy o samorządzie wojewódzkim (tak: Knysiak-Sudyka, Hanna. Art. 53. W: Skarga i skarga kasacyjna w postępowaniu sądowo-administracyjnym. Komentarz i orzecznictwo, wyd. IV. Wolters Kluwer Polska, 2018).
 

Kończąc rozważania tej części, warto wskazać, iż prawomocne orzeczenia sądów administracyjnych nie przenoszą orzeczonego skutku nieważności sprzecznego z prawem zarządzenia o odwołaniu dyrektora szkoły na sferę nauczycielskiego zatrudnienia na kierowniczym stanowisku pracy i jego uszczuplone uprawnienia płacowe.

W praktyce wyroki sądów administracyjnych nie zawsze prowadzą do reaktywowania kierowniczego zatrudnienia pracy oraz poprzednich warunków pracy i płacy na stanowisku dyrektora szkoły, ani nie uzasadniają roszczeń finansowych „nieważnie” odwołanego dyrektora szkoły wobec decydenta takiej decyzji (organu prowadzącego szkołę), ani  nie decydują o osądzie roszczeń o przywrócenie do pracy
w związku z wadliwym lub niezgodnym z prawem wypowiedzenie albo wygaśnięciem nauczycielskiego stosunku pracy, które podlegają kognicji sądów pracy (vide: Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 13 marca 2014 r., I PK 219/2013).

Marginalnie należy wskazać, iż zgodnie z art. 96 ust. 2 ustawy o samorządzie gminnym (odpowiednio: art. 83 ust. 2 ustawy o samorządzie powiatowym, art. 84 ust. 2 ustawy o samorządzie wojewódzkim), zgodnie, z którym: „Jeżeli powtarzającego się naruszenia Konstytucji lub ustaw dopuszcza się wójt, wojewoda wzywa wójta do zaprzestania naruszeń, a jeżeli wezwanie to nie odnosi skutku – występuje z wnioskiem do Prezesa Rady Ministrów o odwołanie wójta. W przypadku odwołania wójta Prezes Rady Ministrów, na wniosek ministra właściwego do spraw administracji publicznej, wyznacza osobę, która do czasu wyboru wójta pełni jego funkcję”.

SZANSE ODWOŁANEGO DYREKTORA SZKOŁY NA OSIĄGNIĘCIE ZAMIERZONYCH CELÓW

Oceniając szanse odwołanego dyrektora na sądową realizację roszczeń, należy wskazać, iż jeżeli chodzi o płaszczyznę administracyjną, powodzenie złożonej skargi zależy przede wszystkim od zachowania wymogów formalnych przez organ odwołujący dyrektora. Celem postępowania nadzorczego jest, bowiem jedynie ocena legalności kontrolowanego zarządzenia (wyrok NSA z 24.01.2017 r., I OSK 2059/16, CBOSA).
W konsekwencji prawidłowość wydanego przez organ zarządzenia o odwołaniu ze stanowiska dyrektora placówki oświatowej należy oceniać na podstawie faktów, które zostały wskazane w jego uzasadnieniu. Powołane tam okoliczności muszą być przy tym konkretne i dowiedzione w stosownym postępowaniu poprzedzającym wydanie aktu oraz znajdować pełne potwierdzenie w zebranym materiale dowodowym. Istotne są również wywody przytoczone przez organ, gdyż to, jakie zdarzenia uznał on za przesłanki odwołania, musi wynikać bezpośrednio z uzasadnienia wydanego w tym zakresie zarządzenia (tak: Wyrok WSA w Poznaniu z 15.03.2018 r., sygn. akt IV SA/Po 1161/17).

Zawsze największe szanse powodzenia stwierdzenia nieważności aktu odwołującego dyrektora szkoły wynikały (jeszcze na kanwie art. 38 ust.1 pkt 2 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty), a obecnie na podstawie art. 66 ust. 2 ustawy z 14 grudnia 2016 r. Ustawodawca, bowiem nie precyzuje, jak należy rozumieć oraz jaki kryteriami kierować się przy ocenie czy w konkretnej sytuacji ma miejsce przypadek szczególnie uzasadniony. Jest to, więc zwrot niedookreślony, przy czym wydaje się, iż słusznym będzie sięgnięcie do już zaistniałych stanów faktycznych będących przedmiotem rozważań sądów na kanwie już nieistniejącego art. 38 ust. 1 pkt 2 ustawy o systemie oświaty, lecz analogicznego w swej treści a art. 66 ust. 1 pkt 2 ustawy prawo oświatowe.

Jego rozumienie będzie podobne do analogicznego zwrotu „uzasadnionego przypadku” na kanwie ustawy o systemie oświaty/prawa oświatowego, z tym, że tam mowa jedynie o „uzasadnionych przypadkach”, różnica polega zatem na dodaniu przysłówka „szczególnie”. Zawęża on pole zastosowania tego przepisu do sytuacji zupełnie wyjątkowych, nadzwyczajnych, kiedy organ odwołujący ma pełne prawo ocenić, że dalsze kierowanie szkołą, placówką lub jej wyodrębnioną organizacyjnie częścią stanowi istotne zagrożenie dla osiągnięcia jej celów lub z jakichkolwiek innych, obiektywnie ważnych względów jest nie do przyjęcia.

Aby móc ocenić, czy zaistniał przypadek szczególnie uzasadniony, zasadnym jest również sięgnięcie do przepisów karty nauczyciela, które wskazują, co należy do obowiązków dyrektora. W art. 7 KN ustawodawca zawarł zadania dyrektora szkoły, gdzie szkołą kieruje dyrektor, który jest jej przedstawicielem na zewnątrz, przełożonym służbowym wszystkich pracowników szkoły, przewodniczącym rady pedagogicznej. Dyrektor sprawuje opiekę nad dziećmi i młodzieżą uczącą się w szkole. Nadto w ust. 2 ustawodawca zawarł katalog otwarty zadań i zakresu odpowiedzialności dyrektora, gdzie dyrektor szkoły odpowiedzialny jest w szczególności za:
 

1) dydaktyczny i wychowawczy poziom szkoły;

2) realizację zadań zgodnie z uchwałami rady pedagogicznej i rady szkoły, podjętymi w ramach ich kompetencji stanowiących, oraz zarządzeniami organów nadzorujących szkołę;

3) tworzenie warunków do rozwijania samorządnej i samodzielnej pracy uczniów
i wychowanków;

4) zapewnienie pomocy nauczycielom w realizacji ich zadań i ich doskonaleniu zawodowym;

5) zapewnienie w miarę możliwości odpowiednich warunków organizacyjnych do realizacji zadań dydaktycznych i opiekuńczo-wychowawczych;

6) zapewnienie bezpieczeństwa uczniom i nauczycielom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę.
 

W dotychczasowym orzecznictwie sądowym wykluczono z katalogu szczególnie uzasadnionych przypadków m.in. „wotum nieufności” uchwalone przez radę pedagogiczną (Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego (do 2003.12.31) w Warszawie z dnia 19 września 2001 r., II SA 1657/01), a także naruszenie prawa przy powierzeniu stanowiska, o ile chodziło jedynie o błąd proceduralny, przy jednoczesnym zasadniczym zachowaniu zarówno wymagań prawnych, co do właściwości organu powołującego, jak i kryteriów formalnych i merytorycznych powołania (Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 8 listopada 2000 r., II SA 2070/00).
 

Organ prowadzący bezpodstawnie powoła się na art. 66 ust. 1 pkt 2 ustawy prawo oświatowe, odwołując dyrektora szkoły z uwagi na takie okoliczności, które powinny raczej stanowić przesłankę negatywnej oceny pracy i ewentualnego dalszego odwołania w innym trybie. W taki sposób oceniano w orzecznictwie m.in. naruszenie zasad gospodarki finansowej czy też brak należytego nadzoru nad organizacją
i funkcjonowaniem szkoły (Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 14 marca 1997 r., II SA/Wr 472/96). Podobnie naruszenie przez dyrektora szkoły dyscypliny finansów publicznych oraz naruszenie procedury udzielania zamówień publicznych niekoniecznie musi mieścić się w omawianej kategorii, zwłaszcza, jeżeli istniały okoliczności usprawiedliwiające takie naruszenie (Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 9 maja 2001 r., II SA 3293/00.
 

Zwraca również uwagę, że odmowa uznania za przypadek „szczególnie uzasadniony” ukarania dyrektora w postępowaniu dyscyplinarnym karą nagany, jeżeli jego podstawą było incydentalne zachowanie się dyrektora, w dodatku sprowokowane przez agresywne zachowanie ucznia, orzeczona kara w trybie odwoławczym została uchylona, a postępowanie dyscyplinarne – umorzone (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2003 r., I PK 103/03).

Z pewną ostrożnością można natomiast przychylniej potraktować uzasadnienie oparte np. na zmniejszeniu liczby stanowisk kierowniczych w związku z częściową likwidacją lub przekształceniem organizacyjnym szkoły lub placówki (taką przyczynę odwołania można uznać za uzasadnioną np. w odniesieniu do dyrektora szkoły podlegającej włączeniu do zespołu szkół lub przekształceniu ze szkoły samodzielnej w szkołę filialną) (Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z dnia 26 lutego 2013 r., II SA/Po 929/12).

Za uzasadnienie dla odwołania ze stanowiska w omawianym trybie uznano także sytuację rażącego zaniedbywania obowiązków kierowniczych przez dyrektora specjalnego ośrodka szkolno-wychowawczego oraz brak szybkiej reakcji na podejrzenie molestowania seksualnego wychowanków przez podległego pracownika, wobec którego wszczęto postępowanie karne (Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach z dnia 3 grudnia 2012 r., IV SA/Gl 133/12).

Uzasadnieniem odwołania może być realna i trwała utrata zdolności do przewodniczenia radzie pedagogicznej – otwarty konflikt dyrektora z pracownikami szkoły, skutkujący odmową uczestnictwa w pracach rady oraz podjęciem przez radę pedagogiczną uchwały w trybie art. 42 ust. 2 (Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gdańsku z dnia 18 września 2008 r., III SA/Gd 226/08).

Zastosowanie omawianej przesłanki odwołania ze stanowiska nie jest wykluczone również w sytuacji, gdy dyrektor dopuścił do przechowywania na terenie szkoły alkoholu i papierosów czy też nie reagował na poważne nieprawidłowości w wystawianiu ocen (Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 21 grudnia 2001 r., I SA 446/01).

Okoliczności uzasadniające odwołanie ze stanowiska na podstawie art. 66 ust. 1 pkt 2 ustawy prawo oświatowe nie muszą być zawinione przez daną osobę. Wystarczy, że zachodzi obiektywna przyczyna całkowitego braku możliwości dalszego sprawowania funkcji kierowniczej.

Decydując się na odwołanie dyrektora na podstawie przewidzianej w art. 66 ust. 1 pkt 2 ustawy prawo oświatowe, organ prowadzący nie powinien z tym zbyt długo zwlekać. Brak szybkiej reakcji organu prowadzącego szkołę na postępowanie jej dyrektora w naturalny sposób osłabia, a nawet z upływem czasu znosi możliwość odwołania z funkcji dyrektora na podstawie omawianego przepisu, który jest przewidziany dla przypadków wymagających natychmiastowego działania (Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 19 lutego 2002 r. II SA 3053/01)

Jeżeli chodzi o roszczenia za zakresu prawa pracy, odwołany dyrektor musi udowodnić bezprawność. Sądy pracy stoją na stanowisku, iż bezprawność odwołania mianowanego nauczyciela ze stanowiska dyrektora szkoły powinna wynikać z braku podstaw ku temu albo powinna być skutkiem naruszenia przepisów dotyczących tego odwołania.