Co to jest zachowek? Komu się należy? Jakie są terminy na zgłoszenie roszczeń? Jak się oblicza zachowek?

Zachowek. Na czym polega prawo do zachowku?

Zachowek jest instytucją prawną mającą na celu ochronę interesów najbliższych członków rodziny spadkodawcy, opierającą się na prawie do uzyskania przez te osoby korzyści określonych rozmiarów z jego majątku. Prawo do zachowku to pewnego rodzaju substytut spadku. To możliwość wystąpienia przeciwko spadkobiercy o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia schedy, która należałaby się w przypadku dziedziczenia ustawowego, czyli bez sporządzonego testamentu. Dotyczy to przypadku, gdy uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku - na przykład w postaci darowizny lub w postaci powołania do spadku, lub w postaci zapisu. Sprawę kieruje się wtedy do sądu cywilnego. W prawie polskim określone osoby bliskie, które nie otrzymały należnej im korzyści, nabywają względem spadkobierców, zapisobierców windykacyjnych lub obdarowanych roszczenie o zachowek wynikające z prawa do zachowku.

Komu należy się zachowek?

Zachowek należy się wyłącznie tym osobom, które zostały wymienione w treści art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego, tj. zstępnym (dzieciom, wnukom), małżonkowi i rodzicom.

Zachowek nie będzie jednak przysługiwał osobom wydziedziczonym, osobom, które są wyłączone od dziedziczenia, tak jakby nie dożyły otwarcia spadku, małżonkowi wyłączonemu od dziedziczenia wyrokiem sądu, a także osobie, która zrzekła się prawa do zachowku. Do zachowku mogą być jednak uprawnieni zstępni wydziedziczonego, niegodnego oraz spadkobiercy, który spadek odrzucił. Zstępni zrzekającego się dziedziczenia są pozbawieni prawa do zachowku z wyjątkiem przypadku, gdy skutki umowy o zrzeczenie się dziedziczenia nie zostały na nich rozciągnięte. 

Krąg podmiotów uprawnionych do zachowku jest zamknięty, zatem zachowek nie przysługuje rodzeństwu, zstępnym rodzeństwa, dziadkom, zstępnym dziadków ani pasierbowi.

Wysokość zachowku

Co do zasady uprawnionemu przysługuje zachowek w wysokości połowy udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli jednak uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, to wysokość zachowku wynosi dwie trzecie wartości takiego udziału. Przyjmuje się, że stan trwałej niezdolności do pracy oraz małoletniości należy ustalać według chwili otwarcia spadku.

Zasady obliczania zachowku

Przy obliczaniu zachowku stosuje się następujące zasady:

• od spadku nie odejmuje się zapisów zwykłych i poleceń,
• do spadku dolicza się darowizny uczynione przez spadkodawcę za jego życia oraz zapisy windykacyjne,
• do spadku podlegają doliczeniu - niezależnie od tego, kiedy zostały dokonane - darowizny na rzecz spadkobierców (ustawowych lub testamentowych) lub na rzecz osób uprawnionych do zachowku, 
• do spadku nie zalicza się drobnych darowizn, zwyczajowo przyjętych w danych środowiskach;
• do spadku nie zalicza się dokonanych przed więcej niż 10 laty (licząc wstecz od daty śmierci spadkodawcy) darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku,
• przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu (dziecku, wnukowi) nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak przypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się zstępnego;
• przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.

Przedawnienie roszczenia o zachowek

Roszczenia związane z zachowkiem co do zasady mają charakter majątkowy, tak więc zgodnie z art. 117 § 1 podlegają przedawnieniu. 

Gdy dochodzi do dziedziczenia testamentowego, roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się w terminie 5 lat od ogłoszenia testamentu .

Kodeks cywilny nie precyzuje terminu przedawnienia wymienionych roszczeń w przypadku, gdy spadkodawca nie sporządził testamentu. W praktyce w takim przypadku należy stosować powyższy termin na zasadzie analogii, a więc roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów i poleceń przedawniają się w terminie 5 lat od chwili otwarcia spadku, czyli chwili śmierci spadkodawcy.